Trích: Chương 18, quyển 2, cuốn sách The discourse (Những cuộc đàm luận) của triết gia Khắc kỷ Epictetus.
Mỗi thói quen và và mỗi khả năng đều được xác nhận và củng cố bởi những hành vi tương ứng, khả năng đi là bằng việc đi, khả năng chạy là bằng việc chạy. Nếu anh muốn thành tựu được khả năng đọc, hãy đọc đi; muốn viết hay thì hãy viết đi. Khi anh không đọc trong vòng ba mươi ngày, mà lại làm một điều khác, anh sẽ biết điều gì sẽ xảy ra. Cho nên nếu anh nằm trên giường trong mười ngày liền, và rồi ngồi dậy và cố gắng đi một quãng đường dài, anh sẽ thấy chân của anh đã mất đi sức lực.
Cho nên nếu anh muốn thành tựu được một thói quen nào đó, hãy làm việc đó đi; nếu anh không muốn thành thói quen đó, hãy tránh làm việc đó, và thay vào đó hãy xây dựng một thói quen của việc khác. Điều đó cũng đúng với những thứ trong tâm trí: khi anh giận dữ; hãy biết rằng anh không chỉ làm sai, mà anh vừa củng cố cho thói quen đó, và như thể anh vừa thêm dầu vào lửa. Khi anh để bản thân trôi theo nhục dục, anh không chỉ phải chịu trách nhiệm cho lần thất bại này, mà còn phải chịu trách nhiệm cho một thực tế rằng anh vừa dung dưỡng cho tính thiếu kiềm chế của mình và làm nó mạnh hơn.
Bởi vì những thói quen và khả năng luôn chịu ảnh hưởng bởi những hành động tương ứng; chúng có thể vừa được gieo xuống nếu chúng chưa hề tồn tại trước đó, hoặc vừa được củng cố và cường hóa nếu chúng đã có từ trước. Đây chính xác là cách mà những nhà triết học nói về những thói quen không lành mạnh bắt nguồn từ trong tâm trí. Bởi vì một khi anh nhận ra mình đang tham muốn tiền bạc, và nếu lý trí được vận dụng vào lúc này để giúp anh nhận ra điều sai quấy đó, tham muốn này sẽ bị kiểm soát và Chủ thể điều hành sẽ lấy lại sức mạnh ban đầu của mình; nhưng nếu anh không dùng phương thuốc nào để chữa trị cho nó, nó sẽ không quay trở lại được vị trí ban đầu của mình, nhưng một khi bị kích động một lần nữa bởi điều kiện thích hợp, nó sẽ bị đánh thức bởi tham muốn còn nhanh hơn trước. Và nếu điều này xảy ra lặp đi lặp lại, hậu quả sẽ là thói xấu đó trở nên cứng chắc hơn, và sự hèn yếu làm cho lòng tham trở nên thâm căn cố đế hơn trong lòng một người. Bởi vì một người bị cúm và khỏi bệnh không thể có được tình trạng khỏe mạnh trước khi bị bệnh, trừ khi anh ta được chữa trị toàn diện.
Điều tương tự xảy ra với những tình thọ trong nội tâm. Chúng để lại dấu như những vết lằn từ đòn roi, và nếu một người không thể xóa chúng đi, khi anh ta bị đánh vào đúng chỗ đó những vết lằn sẽ trở thành những vết thương. Vậy nếu anh không muốn nóng tính, đừng nuôi dưỡng thói quen tức giận, đừng thêm dầu vào lửa. Hãy bắt đầu tĩnh lặng lại, và đếm ngày anh không nổi giận. Ta có một thời ngày nào cũng bực dọc, rồi có lúc giận lúc không, rồi ba ngày giận một lần, rồi bốn ngày. Nhưng nếu anh giữ mình được ba mươi ngày, hơn một trăm ngày, anh đã dâng mình lên cho Thiên Chúa rồi đấy. Bởi vì thói quen đó đã lần đầu tiên được kiềm chế rồi hoàn toàn tiêu diệt.
Ta giữ mình khỏi sa ngã hôm nay và ngày mai, và trong hai hoặc ba tháng sau đó; và khi ngoại cảnh kích động nó, ta chấp nhận đau đớn để kiềm chế nó.
Hãy biết rằng anh đang làm rất tốt.
Ngày hôm nay khi ta thấy một người phụ nữ đẹp, ta không nói với bản thân, ‘Ước chi cô ấy trở thành người của mình!’ và ‘Chồng cô ấy thật có diễm phúc!’ Bởi vì người nói việc đó cũng sẽ nói, ‘Kẻ gian dâm thật có diễm phúc!’ Ta cũng không tưởng tượng ra cảnh tiếp theo: người phụ nữ đó nằm khỏa thân bên cạnh ta. Ta xoay đầu minh và nói, ‘Bravo, Epictetus, mày đã khước từ một ảo tưởng đẹp đẽ, ảo tưởng đẹp đẽ hơn là thứ được gọi là “Chủ nhân”’.
Vậy làm sao ta có thể làm được điều này? Hãy quyết tâm vào phút cuối cùng để sống đúng với bản lai diện mục của anh, hãy quyết tâm để giữ được sự cao quý trước Thượng Đế; hãy chuyển tất cả các khao khát của anh về hướng muốn được trở nên thanh khiết trước chân ngã của mình và trước Chúa. ‘Sau đó khi loại cảm tưởng đó đến tấn công anh’, Plato nói [Laws, 854b], ‘Hãy dâng hiến sự chuộc tội của mình, hãy trở thành những tín đồ và hiến tế cho các đấng Thần Linh, những bậc đã lìa xa cái ác’: Việc anh ‘lui về sống chung với xã hội của những người thiện lương và cao quý’ cũng đủ tốt rồi, và hãy cho phép bản thân so sánh họ với chính mình, cho dù đức hạnh của anh tương đồng với người đang sống hay những bậc tiền nhân. Hãy đến tìm Socrates và chứng kiến ông ấy kề cận với Alcibiades mà vẫn xem nhẹ vẻ đẹp của anh ta. Hãy suy nghĩ về chiến thắng đó, chiến thắng của nhà vô địch Olympic, chiến thắng do ông đã khuất phục chính mình – và ông biết điều đó – và hãy nghĩ về vị trí mà ông đạt được trong số những người nối gót Hercules! Một chiến thắng xứng đáng được hoan nghênh, ‘Xin cúi mình trước kẻ chiến thắng vinh quang, người đã đánh bại thứ khủng khiếp hơn những gã đấu sĩ, đô vật và chiến binh lão làng, những gã cũng giống như những thứ kia!’ Nếu anh hướng suy nghĩ của anh về phía chống lại ảo vọng của mình, anh sẽ chinh phục được nó, và không bị nó cuốn đi. Nhưng trước tiên đừng để kéo tuột đi bởi sự xuất hiện bất thình lình của nó, hãy nói rằng, ‘Chờ ta một chút, ảo vọng à. Để ta xem ngươi thực sự là gì, và ngươi đang lăm le thứ gì: Và cho dù chính người đàn bà tội nghiệp kia có sẵn sàng, vẫy gọi và đi đến ta, hay thậm chí đụng chạm và ngã vào lòng ta, ta sẽ vẫn giữ khoảng cách và vượt qua. Đây là điều thực sự đáng tự hào, hơn là những lời tranh luận của những ‘bậc đạo sư’.
Và hơn nữa, đừng để tâm trí anh nghĩ vẩn vơ đến viễn cảnh tiếp theo. Nếu anh làm như vậy, nó sẽ ngay lập tức đưa anh đến nơi anh tưởng tượng. Hãy ném đi thứ ảo tưởng dơ bẩn này và tìm đến một suy tưởng nào đó khác, một suy tưởng đáng yêu và cao quý để thế vào nơi đó. Ta dám khẳng định rằng, nếu anh thành tựu được thói quen huấn luyện mình như thế, anh sẽ nhận ra anh trở nên vững chãi, mạnh mẽ, kiên định như thế nào; nhưng hiện tại anh chỉ có những lời nói suông.
Người thực sự có thực tập là người tự giữ kỷ luật khi đối mặt với những ảo vọng này. Hãy ở lại hỡi người đàn ông bất hạnh! Đừng để bị cuốn đi. Điều vĩ đại chính là phải đấu tranh, điều thiêng liêng chính là công việc khó nhằn, phần thưởng chính là cả một vương quốc, tự do, thanh thản, và tâm trí tĩnh lặng. Hãy nhớ tưởng về Thượng Đế, gọi ngài đến giúp đỡ và trợ giúp cho anh, như những người lữ hành gọi tên Dioscuri trong những cơn bão. Có cơn bão nào dữ dội hơn cơn bão sinh ra từ những ảo tưởng bạo lực lấn át hết phần lý trí? Bởi vì giông bão là gì ngoài một ảo tưởng cơ chứ? Hãy lấy đi nỗi sợ trước cái chết, và anh có thể mang theo bao nhiêu sấm chớp tùy thích, và anh sẽ tìm ra sự an lạc và tĩnh lặng sâu thẳm bên trong tâm hồn anh. Nhưng một khi anh để cho bản thân bị đánh bại và tự nhủ rằng mình sẽ chiến thắng trong lần tiếp theo, và rồi lặp đi lặp lại như thế thì hãy tin rằng anh sẽ trở nên yếu đuối và đau khổ; anh sẽ không bao giờ nhận ra mình đang làm sai quấy, mà sẽ bắt đầu tìm ra lời biện minh cho hành vi của mình: và sau đó anh sẽ chứng nghiệm được câu nói của Hesiod, ‘Một người chần chừ luôn phải chật vật với tai ương.’ [Works and Days, 413]
Nguồn: Tâm lý học tội phạm.
Ngày: 26/6/2020 - đăng bởi: CuongND