Hiệu ứng Lucifer, vì sao một người tốt có thể trở thành kẻ xấu?

Theo truyền thuyết kể lại trong Kinh Thánh, Lucifer vốn là thiên thần mà Chúa hết mực yêu quý. Lucifer có nghĩa là ánh sáng (light-bringing), hay còn gọi là sao mai trong buổi sớm (the morning star). Lucifer là một người có quyền năng tối thượng. Tuy nhiên sau đó Lucifer đã phản bội lại đức tin của mình vì cho rằng mình mới là kẻ mà loài người phải phục tùng và sùng bái. Sau đó Lucifer đã triệu tập những thiên thần nổi loạn và khơi mào cho cuộc chiến tranh trên Thiên đàng. Kết quả là Lucifer cùng các thiên thần nổi loạn đã bị đánh bại, sau đó đã bị trục xuất khỏi thiên đàng, đẩy xuống địa ngục và trở thành quỷ dữ Satan. Hình ảnh Lucifer được nhắc đến như một sự chuyển đổi từ một thiên thần trở thành quỷ dữ, là hình ảnh biểu tượng cho việc một người biến đổi từ chỗ lương thiện trở thành kẻ ác. Hiệu ứng Lucifer nói lên những mặt tiêu cực, những phần xấu mà con người có thể trở thành. Cuốn sách The Lucifer Effect được viết bởi Philip Zimbardo – cựu chủ tịch hiệp hội tâm lý Mỹ (American Psychological Association) và là giáo sư đại học Stanford. Dựa trên nghiên cứu về những hành động trái đạo đức và chủ nghĩa anh hùng, những biến đổi tâm lý thông qua quá trình nghiên cứu hơn 30 năm, Zimbardo đã lý giải các yếu tố để biến một người bình thường hoặc người tốt trở thành kẻ độc ác (Understanding How Good People Turn Evil) với tên gọi: hiệu ứng Lucifer.

 

Đã bao giờ bạn nghe một câu chuyện kể về một người nhìn thấy một món đồ rất giá trị trong hoàn cảnh mà chỉ có anh ta/ cô ta ở đó? Ở trong hoàn cảnh không có ai nhìn thấy ngoại trừ chính anh ta/ cô ta, lòng tham của người đó nổi lên và anh ta/ cô ta thực hiện hành vi “ăn cắp vặt”, một điều mà người này vốn dĩ không bao giờ làm trong quá khứ. Đây có thể là một ví dụ hết sức quen thuộc với bạn và với rất nhiều người. Ví dụ này giúp chúng ta đưa ra một kết luận không được hay cho lắm rằng bất kỳ ai cũng có thể làm việc xấu. Kết luận này nghe có vẻ cực đoan bởi vì nhiều người có thể nói rằng họ sinh ra vốn dĩ đã là người tốt hoặc họ có thể là một người rất chính trực, chắc chắn họ sẽ không bao giờ làm việc xấu. Nhưng sự thật thì không phải như vậy. Với nhiều người, việc họ không làm một việc xấu là bởi vì họ không ở trong hoàn cảnh cho phép người đó làm việc xấu. Và họ sẽ làm việc xấu nếu như họ ở trong hoàn cảnh cho phép họ có thể làm việc xấu. Điều thú vị hơn mà hiệu ứng Lucifer lý giải về những người làm việc xấu, họ không phải là những người bẩm sinh đã tàn ác hay có bản chất xấu xa. Các nhà tâm lý học và di truyền học đã nghiên cứu và khẳng định, những đặc điểm bẩm sinh được dựa trên các yếu tố như thuộc tính về di truyền học, nhân cách và bệnh lý. Ngược lại, một người thực hiện hành vi xấu có thể là một người rất bình thường về mặt thể trạng tâm lý và tinh thần. Nguyên nhân khiến một người có thể thực hiện hành vi xấu là do hoàn cảnh người đó được đặt vào khiến người đó có thể thực hiện hành vi xấu. Khi một người được đặt vào một hoàn cảnh khác thì tâm lý họ có thể thay đổi, thậm chí biến đổi hoàn toàn. Điều này có thể được mô tả qua câu nói: “If you want to change a person, you have got to change the situation. If you want to change the situation, you have got to know where the power is, in the system”. Nghĩa là nếu bạn muốn thay đổi một người, bạn phải đặt một người vào một hoàn cảnh thuộc một hệ thống khi mà người này được trao quyền để có thể thực hiện một hành vi.

 

Một thí nghiệm nổi tiếng minh chứng cho kết luận trên là thí nghiệm nhà tù Stanford được thực hiện vào tháng 8 năm 1971. Tác giả đã tiến hành một thí nghiệm mà ở đó ông đưa những nam sinh viên trẻ vào một nhà tù giả tại Stanford, đồng thời ngẫu nhiên phân số sinh viên này thành hai nhóm người: cai ngục và tù nhân. Để mọi thứ giống thật nhất có thể, 28 sinh viên được chọn là những người da trắng, thuộc tầng lớp trung lưu, có tâm lý và sức khỏe bình thường, không hề có tiền án phạm tội trong quá khứ. Có thể khẳng định rằng nhóm sinh viên này là những người không hề có tiền sử bất ổn về mặt hành vi. Không những thế, thí nghiệm cũng yêu cầu các nam sinh viên này thực hiện hàng loạt bài kiểm tra tính cách để đảm bảo rằng họ không có sự lệch lạc đáng kể nào về đặc điểm tính cách. Sau khi nhóm sinh viên này được phân loại thành hai nhóm người, nhóm “cai ngục” (những người đóng vai cai ngục) được trang bị dùi cui bằng gỗ, đồng phục và kính râm phản quang. Khi đến nhà tù, các “tù nhân” (những người đóng vai tù nhân) bị cảnh sát thật bắt. Họ bị lột trần truồng, diệt chấy rận và gán cho các con số thay cho tên thật. Mỗi tù nhân ở trong một phòng nhỏ của riêng họ. Không lâu sau, thí nghiệm này đã vượt ngoài tầm kiểm soát khi các “cai ngục” có những hành vi trừng phạt “tù nhân”. Một số “tù nhân” từ chối làm theo hướng dẫn của “cai ngục”, “cai ngục” đã trả đũa bằng cách dùng bình chữa cháy tấn công họ, buộc họ phải tiểu tiện và đại tiện vào một cái thùng đặt trong phòng giam và sau đó không cho đổ đi. “Cai ngục” lột sạch quần áo và lấy đi nệm của “tù nhân”, buộc họ phải ngủ trên sàn lạnh. Một “tù nhân” tuyệt thực bị giam cầm trong phòng nhỏ tăm tối và thường xuyên bị la mắng. Thời gian trôi qua, những “cai ngục” đã trở nên bạo lực và độc ác hơn dự kiến. Chỉ sau 6 ngày, tác giả nghiên cứu đã phải hủy bỏ thí nghiệm. Những sinh viên trong vai “tù nhân” bị hoảng loạn tinh thần và trong những tình huống bình thường, không một ai tin rằng những sinh viên trong vai “cai ngục” lại có thể trở thành những kẻ tàn bạo và lạm quyền. Ở đây, những “cai ngục” đã được đưa vào một hoàn cảnh (situation) và được trao một thứ quyền lực (power) để dám thực hiện những hành vi như trừng phạt tù nhân trong hệ thống (system) là nhà tù. Hiển nhiên là trong một hoàn cảnh bình thường, một sinh viên bình thường như nhóm sinh viên này chắc chắn không dám thực hiện những hành động bạo lực như thế. Tuy nhiên, trong một hoàn cảnh đặc biệt, với quyền lực trong tay, ở trong một hệ thống cho phép thực hiện những hành vi đó, thì nhóm sinh viên này đã dám làm.

 

Bây giờ thì bạn đã hiểu vì sao một người bình thường rất tốt lại có thể dám làm những việc rất xấu mà bình thường người đó không dám làm. Để tổng quát hóa, bạn có thể tóm tắt lại như sau: (Dĩ nhiên, đây chỉ là công thức tóm lại từ khóa cho bạn dễ nhớ, chứ không có công thức nào là công thức như vậy cả). Hiệu ứng Lucifer = Hoàn cảnh (Situation) + Quyền lực (Power) + Hệ thống (System) Chúng ta hãy cùng điểm qua một vài ví dụ: Một người bình thường có thể rất tuân thủ luật khi tham gia giao thông, chẳng hạn luôn luôn dừng xe trước vạch khi có đèn đỏ và chỉ lái xe khi tín hiệu đèn xanh xuất hiện. Nhưng chuyện gì sẽ xảy ra nếu như trong một hoàn cảnh chẳng hạn vào đêm khuya, người đó lái xe trên một ngã tư chỉ có một mình họ, và xung quanh không có công an giao thông. Khi đó họ có thể tự cho mình một quyền lực đó là thoải mái vượt đèn đỏ mà không hề cảm thấy bản thân mình có lỗi. Cũng vẫn là ví dụ đó, trong trường hợp người lái xe này vượt đèn đỏ và vô tình bị một cảnh sát giao thông thổi phạt. Một cảnh sát giao thông có thể “xử lý nhanh, không cần lập biên bản” khi mà ở đó không có sự giám sát và người này được thực hiện quyền đó. Ngược lại, chuyện này sẽ không xảy ra nếu như hệ thống giao thông đó được lắp đặt camera ở các ngã tư giao thông trên đường và thi hành chính sách “phạt nguội”. Điều đó có nghĩa là khi một người vượt đèn đỏ, camera giao thông sẽ phát ra tín hiệu, đồng thời người này sẽ tự động bị xử phạt. Trong một thời hạn nhất định, người này sẽ phải nộp phạt nếu không muốn bị tước đi giấy phép lái xe. Đây là cách mà rất nhiều nước phát triển áp dụng. Chẳng hạn tài xế ở Singapore, khi lái xe qua trạm thu phí, chỉ cần bánh xe lăn qua vạch vào vùng đường mới, tài khoản ngân hàng của tài xế sẽ được hệ thống tự động trừ tiền thay vì phải dừng lại đóng tiền mặt. Cảnh sát giao thông cũng rất ít khi xuất hiện trên đường là bởi vì họ chỉ xuất hiện khi có vụ việc nghiêm trọng xảy ra, còn đâu rất nhiều lỗi của tài xế sẽ bị xử phạt tự động. Như vậy chính phủ Singapore đã xây dựng một hệ thống đặt các tài xế vào một hoàn cảnh mà họ không có quyền để thoải mái dám thực hiện hành vi sai luật, cũng như là cảnh sát cũng được đặt vào một hoàn cảnh mà họ không có quyền để “xử lý nhanh mà không cần lập biên bản&am p;am p;rd quo;. Ở trong gia đình, vì sao có những người đàn ông lại cực kỳ vũ phu với vợ? Họ có thể đánh đập vợ, la mắng, quát tháo vợ. Bạo lực gia đình là một vấn nạn với rất nhiều gia đình. Có những người họ mắng nhiếc không thương tiếc, họ thậm chí còn đập bàn, đập ghế, đập phá đồ đạc và đối xử tệ bạc với vợ, thậm chí với cả con cái. Liệu có phải bởi vì ngay từ những ngày còn yêu nhau trước khi hai người kết hôn, họ đã bạo lực như vậy? Câu trả lời chắc chắn là không. Lý do là bởi vì một lần nữa do họ được đặt vào trong một hoàn cảnh và họ cho phép mình quyền lực để làm như vậy. Tâm lý phụ nữ, đặc biệt là nhiều người ở thế hệ trước đây có khuynh hướng nhẫn nhịn và cam chịu. Cộng thêm những định kiến của xã hội như “xấu chàng hổ ai”, khi bị chồng đối xử tệ bạc họ không dám kêu ca, không dám lên tiếng và cam tâm chịu đựng, một phần vì họ cũng cảm thấy xấu hổ nếu chia sẻ những điều đó ra. Chính vì lẽ đó, những người đàn ông kia mới có được “cái quyền” để tiếp tục bạo hành. Thế nhưng, chẳng hạn khi một người phụ nữ dám lên tiếng và thẳng thắn đưa ra quan điểm của mình đối với một người chồng vũ phu, hoặc khi xã hội – những người hàng xóm láng giềng cũng lên tiếng thì mọi chuyện sẽ khác. Nhưng ở đời, vốn dĩ tâm lý con người đó là “chuyện nhà ai thì nhà đó đóng cửa bảo nhau”, cho nên chỉ có những người trong cuộc mới có thể ra quyết định để giải quyết mọi chuyện. Ở trong giáo dục, vì sao có những trường hợp bạo lực học đường xảy ra rất khủng khiếp? Có những em học sinh sẵn sàng đánh đập bạn, chửi bới nhau, tát nhau, giật tóc, xé áo,… thực hiện vô số những hành động mà nhiều người không thể tin rằng một học sinh có thể dám làm. Không những thế, có cả những vụ việc bạo lực học đường mà thầy giáo, cô giáo đánh đập học trò. Lẽ ra một người làm sư phạm, họ phải hiểu được sự nhân văn và nhân đạo trong nghề nghiệp trồng người, nhưng vì sao vẫn có những trường hợp đáng thất vọng mà báo chí truyền hình đăng tin đầy trên mạng? Lại một lần nữa lý giải từ hiệu ứng Lucifer, khi con người ta được đặt vào hoàn cảnh có quyền làm điều xấu, thì họ có thể làm điều xấu. Đó là lý do mà vì sao kể từ ngày mạng xã hội, khi những chuyện bất bình sẽ được lan tỏa mạnh mẽ, thậm chí chỉ sau một đêm thì xã hội đã vạch trần rất nhiều những vụ việc như vậy. Trước đây, có thể nhiều học trò phả i im lặ ng vì sợ hãi, sống trong cảnh bị bạo lực mà không dám hé môi nửa lời, những người kia càng có quyền lấn tới. Ngược lại, khi người ta không cho phép những hành động xấu được xuất hiện, nhờ phương tiện truyền thông đại chúng, nhờ việc có những người dám lên tiếng thì những kẻ dám làm điều ác sẽ không còn dám làm điều ác nữa.

 

Trong doanh nghiệp, hành vi gian dối có thể nói là không thiếu những ví dụ. Có những người làm ở vị trí kế toán, nơi nắm giữ sổ sách và hóa đơn, chứng từ là người nắm “dòng tiền” của cả một doanh nghiệp. Vì sao có những người lại trở nên gian dối, chẳng hạn như ăn cắp tiền của công ty. Nếu như nhìn ở góc nhìn của hiệu ứng Lucifer, rõ ràng là không phải họ sinh ra đã có tính ăn cắp. Mà đơn giản là bởi vì, họ được đặt vào một hoàn cảnh ở đó họ có một quyền để thực hiện hành vi gian dối mà không ai phát hiện ra, ở trong một hệ thống mà nội quy và chính sách có thể lỏng lẻo. Khi thấy cái lợi cho bản thân, mà ở đây là tiền bạc, và có đủ điều kiện để gian dối, họ có thể trở thành một người rất rất gian dối. Liệu bề ngoài, họ có bình thường không? Chắc chắn có họ có thể là một người rất bình thường, thậm chí còn thể hiện ra một người rất tốt bụng. Cho nên khi nhìn ở góc độ ứng dụng hiệu ứng Lucifer, đừng tin những gì một người nói mà hãy nhìn vào điều mà người đó làm. Một doanh nghiệp có thể bị tan nát nếu như hệ thống tài chính không chặt chẽ. Hệ thống tài chính của doanh nghiệp cũng giống như kho lương của doanh trại mà một đội quân đi chinh chiến. Đội quân đó không thể nào chiến đấu nếu như kho lương bị tiêu hủy. Và một người trông giữ kho lương, có thể sẽ là một người rất xấu nếu được phép tạo điều kiện để thực hiện hành vi phá hoại hoặc trộm cắp kho lương đó. Thời phong kiến, những câu chuyện về những vị vua tàn bạo cũng là một ví dụ rất điển hình. Có thể họ sinh ra không phải là người độc ác nhưng bởi vì khi được đặt vào hệ thống mà quyền lực của họ là tuyệt đối, và để đảm bảo giữ gìn quyền lực đó, họ có thể dám làm đủ mọi hành vi, cho dù là tàn ác hay man rợ đối với người khác. Một người lên ngôi vua có thể sẵn sàng tiêu diệt và giết chết tất cả người thân, họ hàng của phe đối địch. Có những hoàn cảnh mà người ta sẵn sàng trừng phạt dã man với người khác, chẳng hạn như hình phạt “chu di cửu tộc” (giết chết chín họ”. Những người này không hề cảm thấy đó là hành động man rợ bởi vì họ đã được đặt vào một hệ thống mà ở đó, họ có quyền lực thực hiện những điều này. Chúng ta không thiếu những câu chuyện về những nhà cầm quyền thực hiện vô số tội ác trong lịch sử nhân loại.

 

Hiệu ứng Lucifer lý giải rất nhiều những hành vi thuộc về mảng tối của xã hội. Chẳng hạn như một người có thể sa ngã vào nghiện ngập, rượu chè, cờ bạc, gian lận, ngoại tình, đối xử tàn ác với người khác, tham nhũng,… khi họ được rơi vào một hoàn cảnh cho phép họ có thể làm được điều đó. Tuy nhiên, nhìn ở một khía cạnh khác thì đây không phải là một hiệu ứng tiêu cực. Hiệu ứng này giúp chúng ta chấp nhận một sự thật rằng con người ta ai cũng có thể trở thành một người dám làm những chuyện xấu. Và chúng ta dễ làm điều xấu hơn là duy trì những điều tốt. Do vậy, hiệu ứng Lucifer có thể coi là một nguyên tắc, một lời cảnh tỉnh để mỗi người trong cuộc sống, hãy cố gắng giữ mình ở vai trò một thiên thần, thay vì trở thành ác quỷ. Làm điều đó chắc chắn không hề dễ dàng. Bởi cuộc sống có nhiều khó khăn, có nhiều cám dỗ, có nhiều hoàn cảnh đẩy đưa khiến người ta làm những chuyện xấu. Cho nên, đừng để hoàn cảnh làm biến đổi con người bạn. Khi chúng ta hiểu một phần về hiệu ứng Lucifer, chúng ta có thể điều chỉnh hoàn cảnh, tạo ra những ranh giới và nguyên tắc để chúng ta không cho phép mình quyền thực hiện hành vi xấu. Mỗi một người, ai cũng có thể tạo ra cho mình những lằn ranh, là những ranh giới mà bản thân mỗi người không bao giờ cho phép họ vượt qua. Khi đó, cho dù họ ở trong hoàn cảnh có thể làm điều xấu, có thể họ vẫn sẽ lựa chọn thực hiện hành động của một người tốt